اکنون میزان تغذیه سالانه دشت رفسنجان 80 میلیون متر مکعب است. اگر وزیر محترم نیرو از فردا دستور عدم تجاوز بیشتر همکاران خود به منابع آبی رفسنجان – از طریق اعطای پروانه حفر چاه در بالا دست به خود وزارت نیرو – را صادر کند، میتوان امیدوار بود که میزان برداشت نیز از 720 میلیون متر مکعب فعلی نهایتا در همان میزان تغذیه سالانه یعنی 80 میلیون مترمکعب تثبیت گردد.
به گزارش “روراستی “مریم حسنی سعدی در مقاله‌ای که در اختیار گفتارنو قرار گرفته نوشت:روند فعلی برداشت از ذخایر استاتیک سفره آب زیرزمینی رفسنجان، «دیر یا زود» ذخایر را تا آنجا کاهش خواهد داد که برداشت بیشتر از این ذخایر دیگر عملی و اقتصادی نباشد. در چنین زمانی تعداد اندکی از 1495 حلقه چاه فعلی، آبده باقی خواهند ماند. اینجاست که کشاورزان با انبوه پرسش‌هایی نظیر؛ این «دیر یا زود» کی فرا می‌رسد؟ و چه مقدار از عمر سفره آب زیرزمینی باقیمانده است؟ و آیا سرمایه‌گذاری هنگفت برای سیستم‌های آبیاری نوین برای مدت باقیمانده کاری عاقلانه است یا خیر؟ مواجه می‌شوند.
در این مقاله، با فرض واقع‌گرایانه ادامه روند فعلی برداشت، منظور ما وارد شدن به نوعی تخمین برای باقیمانده عمر سفره آبی رفسنجان است. امری که تاکنون کارشناسان وزارت نیرو از انجام آن طفره رفته‌اند.
برآورد عمر سفره آب زیرزمینی دشت رفسنجان
ذخایر سفره در آغاز
گزارش های وزارت نیرو مساحت سفره آبرفتی رفسنجان را در اوایل دهه پنجاه 4000 کیلومتر مربع معادل با 4 میلیارد متر مربع برآورد می¬کند. همان منابع ضخامت متوسط لایه آبرفتی دشت رفسنجان را 150 متر دانسته است که 6 درصد از این لایه آبرفتی آب و 94 درصد آن سنگ و خاک است. لذا با یک محاسبه ساده میتوان گفت که ارتفاع آب در سفره رفسنجان، قبل از حفر چاه عمیق و در زمان تعادل سفره، معادل مخزنی به عمق 9 متر بوده است. پس حجم آب ذخیره شده در سفره آبی رفسنجان در زمان تعادل اولیه 36 میلیارد متر مکعب برآورد می¬شود.
ذخایر کنونی سفره
ورودی‌ها اینک برای دانستن وضع امروز این سفره، بازه زمانی 50 ساله گذشته را به سه دوره ذیل تقسیم می‌کنیم:
الف- دوره 15 ساله از سال 44 تا 58
طبق گزارش‌های ارائه شده وزارت نیرو، ورودی دهه 40 دشت رفسنجان و نوق 164 میلیون مترمکعب بوده است. با در نظر گرفتن اینکه گزارشی درباره ورودی سالانه دشت انار در این دوره زمانی وجود ندارد، فرض را بر این می‌گیریم که ورودی این دشت کمی کمتر از دشت نوق و سالانه حدود 40 میلیون مترمکعب باشد؛ در نتیجه ورودی سالانه محدوده مطالعاتی رفسنجان با احتساب فرض اخیر 204 میلیون مترمکعب تخمین زده میشود.
ب- دوره 20 ساله از سال 58 تا 78
برای به دست آوردن ورودی سالانه این دوره میانگین سالانه دوره اول و سوم را مبنا قرار داده‌ایم که برابر با 142 میلیون مترمکعب است.
ج- دوره 15 ساله از سال 78 تا 93
ورودی آب سالانه به سفره به میزان بارش سالیانه بستگی دارد. متوسط سالانه بارندگی از سال 1330 تا 1350 در محل فرودگاه کرمان 170 میلی‌متر گزارش شده است. در حالی که متوسط سالانه بارندگی در بین سال‌های 1370 تا 1390 برابر 131 میلی‌متر بوده است؛ بنابراین متوسط بارندگی در دهه 70 و 80 نسبت به بارندگی در دهه 30 و 40، تقریباً 22 درصد کاهش داشته است. با قبول این اصل که میزان متوسط بارندگی اثر مستقیم روی میزان تغذیه سفره آبی دشت رفسنجان دارد کاهش 22 درصدی، متوسط سالانه تغذیه سفره آبی رفسنجان در 15 سال دوره سوم را به 160 میلیون مترمکعب کاهش میدهد. از سوی دیگر در 15 ساله سوم به دلیل صدور پروانه‌های بهره‌برداری در بالادست این سفره، یعنی دشت های بردسیر و قریه العرب و کرمان، از این بابت نیز با کاهش تقریبی 80 میلیون مترمکعب از میزان ورودی سفره آبی رفسنجان روبرو بودیم. نتیجه آنکه برای دوره سوم میزان متوسط ورودی سالانه به 80 میلیون مترمکعب تقلیل داده میشود.
- بنابراین کل آب ورودی 50 ساله گذشته به این سفره 7100 میلیون مترمکعب تخمین زده میشود.
برداشت ها – میزان برداشت از سفره در این 50 سال در همان سه دوره زمانی برابر است با:
دوره 15 ساله اول: بر اساس گزارش‌های وزارت نیرو برداشت متوسط سالانه در این دوره 450 میلیون مترمکعب است.
دوره 20 ساله دوم: در این دوره به گواهی گزارشات وزارت نیرو کمترین و بیشترین میزان آبدهی چاه ها سالانه برابر 450 و 750 میلیون مترمکعب اعلام شده است. بنابراین متوسط برداشت طی این 20 سال، سالانه 600 میلیون مترمکعب باید دیده شود. از سویی در گزارش‌های وزارت نیرو به نظر می رسد میزان آبدهی متوسط واحدهای بهره‌برداری کمتر از واقعیت درج شده باشد. برای این کم بودن میزان آبدهی میتوان دو احتمال در نظر گرفت. اینکه تعداد واحدهای بهره‌برداری زیاد گزارش شده باشد که بعید به نظر می‌رسد. و یا میزان برداشت کم گزارش شده باشد که مورد دوم محتمل‌تر است. محاسبات میزان آبدهی چاه‌ها، بر اساس ساعات کارکرد پروانه انجام شده که البته این مساله به هیچ وجه از سوی بهره‌‌برداران رعایت نمی‌شده است. با مفروض دانستن اینکه ساعت کارکرد چاه‌ها 30 درصد بیش از زمان پروانه باشد، ناچاریم مقدار برداشت این دوره 20 ساله را 30 درصد نسبت به آمار وزارت نیرو افزایش دهیم. یعنی میزان متوسط برداشت در این دوره، سالانه 780 میلیون مترمکعب تخمین زده میشود.
دوره 15 ساله سوم: برداشت متوسط سالانه از سفره آبی رفسنجان طبق گزارش سال 93 وزارت نیرو سالانه حدود 720 میلیون مترمکعب تخمین زده میشود.
- بنابراین میزان کل برداشت 50 ساله از این سفره 33150 میلیون مترمکعب تخمین زده میشود.
ذخیره کنونی سفره آبی رفسنجان – با جمع جبری ورودی 50 ساله و میزان ذخیره در آغاز، و با کسر میزان برداشت طی دوره 50 ساله، ذخیره کنونی سفره آبی رفسنجان 9950 میلیون مترمکعب یعنی قریب 10 میلیارد مترمکعب برآورد میشود.
ذخایر مانده قابل برداشت
به خاطر توپوگرافی سنگ کف، برداشت از سفره تا قطره آخر ممکن نیست و از نظر اقتصادی هر چقدر سفره پایین‌تر رود، مخارج استخراج آب به طور تصاعدی افزایش می‌یابد. از طرفی يکي از پيامدهاي افت مستمر سطح آب زيرزميني با اضافه برداشت، شور شدن تدريجي آب زيرزميني و پيشروي جبهه آب شور به طرف آب شيرين است. از این رو میزان حداقلی آب در سفره که از نظر فنی و اقتصادی قابل استخراج نیست را یک نهم از کل ذخیره آغازین یعنی 4 میلیارد متر مکعب در نظر می‌گیریم. پس:
میزان ذخیره مانده قابل برداشت 6 میلیارد متر مکعب برآورد می شود.
تخمین مانده عمر سفره
اکنون میزان تغذیه سالانه دشت رفسنجان 80 میلیون متر مکعب است. اگر وزیر محترم نیرو از فردا دستور عدم تجاوز بیشتر همکاران خود به منابع آبی رفسنجان – از طریق اعطای پروانه حفر چاه در بالا دست به خود وزارت نیرو – را صادر کند، میتوان امیدوار بود که میزان برداشت نیز از 720 میلیون متر مکعب فعلی نهایتا در همان میزان تغذیه سالانه یعنی 80 میلیون مترمکعب تثبیت گردد. اگر از این به بعد کاهش برداشت به روش خطی صورت گیرد، متوسط میزان برداشت سالانه تا مرحله اتمام ذخایر قابل برداشت برابر با 400 = 2 ÷ (720 + 80) میلیون مترمکعب خواهد بود.
بنابراین با توجه به 6 میلیارد مترمکعب ذخیره قابل برداشت فعلی، باقیمانده عمر ذخایر سفره آبی رفسنجان برابر با 15 سال خواهد بود. انشاالله!
انجام محاسبه جامع تر را از کارشناسان خبره وزارت نیرو، که قطعا اشراف و علم کامل به گذشته و حال و آینده این سفره تفتیده دارند، چشم داریم.